قرآن کریم در یکى از آیات شریف خود دوره اى را به نام دوره ارتداد براى جوامع اسلامى پیش بینى کرده، مى فرماید:
یا أیّها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأت اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه أذّلة على المومنین اعزّة على الکافرین یجاهدون فى سبیل الله و لا یخافون لومة لائم ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء واللّه واسع علیم.1

قرآن کریم در یکى از آیات شریف خود دوره اى را به نام دوره ارتداد براى جوامع اسلامى پیش بینى کرده، مى فرماید:
یا أیّها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأت اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه أذّلة على المومنین اعزّة على الکافرین یجاهدون فى سبیل الله و لا یخافون لومة لائم ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء واللّه واسع علیم.1
 اى کسانى که ایمان آورده اید، هر که از شما از دینش بازگردد چه باک؛ زودا که خدا مردمى را بیاورد که دوستشان بدارد و دوستش بدارند. در برابر مؤمنان فروتنند و در برابر کافران سرکش؛ در راه خدا جهاد مى کنند و از ملامت هیچ ملامتگرى نمى هراسند. این فضل خداست که به هر کس که خواهد ارزانى دارد، و خداوند بخشاینده و داناست.
بر اساس این آیه شریفه و با توجه به برداشتى که علامه طباطبایى (قدس سره) در تفسیر المیزان در جلد پنجم (عربى) در توضیح این آیه شریفه داشته اند و با توجه به روایاتى که از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) رسیده است ما مى توانیم پیش گویى هایى براى آینده جوامع اسلامى، از جهت فرهنگى، سیاسى و اقتصادى داشته باشیم. از جمله پیش گویى ها این است که در دوران پایانى عمر زمان و یا به تعبیر خود روایات آخرالزمان جوامع اسلامى و مسلمین دچار دو حرکت متعاکس از نظر برخورد با ارزش ها مى شوند.
بر اساس پیش گویى قرآن دوره ارتدادى براى جوامع اسلامى و مسلمین ممکن است رخ بدهد و در نقطه مقابل به جاى افرادى که مرتد شده اند انسان هاى دیگرى با خصوصیاتى که آیه شریفه یک یک آنها را ذکر مى کند،جایگزین مى شوند. از این مطلب بر مى آید که جوامع اسلامى و مخصوصاً جوامعى که از نظر بنیه هاى اعتقادى دچار ضعف هایى هستند یک دوره ارتداد یا برگشت از ارزش هاى دینى را پیش رو خواهند داشت. البته در نقطه مقابل انسان هایى خواهند بود که جایگزین این انسان هاى مرتد مى شوند.
ارتداد در اینجا به معنى برگشت از اصول اعتقادى نیست؛ آنچنان که در فقه مصطلح است. بلکه یک اصطلاح قرآنى است که به معنى برگشت از ارزش هاست. وقتى که ما مراجعه به روایات اسلامى مى کنیم مى بینیم در آنها هم نشانه هایى بر این موضوع وجود دارد. بر همین اساس، بحثى تنظیم کرده ایم به نام آسیب شناسى آخرالزمان، یعنى آفت هایى که ممکن است گروه هایى از مردم و یا ارزش ها و مقدسات در دوره آخر الزمان گرفتار آن بشوند. به عبارتى وقتى که شما خانواده را و برخورد پدر و مادر و فرزندان را در دوره آخر الزمان از دیدگاه روایات مورد دقت قرار مى دهید مى بینید که آسیب ها و آفت هایى در خانواده ها و در ارتباط بین افراد و اعضاء خانواده ممکن است وجود داشته باشد که اگر همه مؤمنین این آفت ها و آسیب ها را به دقت از دیدگاه معصومین (ع) مورد مطالعه قرار بدهند چند نتیجه براى آنها خواهد داشت .
نتیجه اول این است که آنها براى اینکه در دامن این آفت ها و آسیب ها نیفتند براى خودشان نوعى حراست و حفاظت ایجاد مى کنند. نتیجه دیگر اینکه براى آنها زمینه یک نحوه پیش بینى و زمان شناسى فراهم مى شود.
در دوره آخرالزمان بر اساس این آیه شریفه یک دوره بازگشت از ارزش ها وجود دارد که شما با مراجعه به روایات تفصیل ، تفسیر و تبیین این بازگشت را به دقت مى بینید. در روایات از یک سو آسیب هایى که در آخرالزمان متوجه مقدسات و ارزش هایى چون امر به معروف و نهى از منکر، قرآن، اذان، برخورد با علما و ... مى شود ذکر شده است. از سوى دیگر آسیب هایى که براى آحاد مردم جامعه؛ مانند علما، حکام، پدر و مادرها، فرزندان، زنان و مردان پیش مى آید یکى یکى به آنها اشاره شده است.
از دیدگاه دیگر مى توانیم به این قصه این جور نگاه کنیم که آسیب هایى ممکن است از نظر اقتصادى، سیاسى و اخلاقى و اعتقادى گریبانگیر مردم شود که علم به این آسیب ها نوعى روشنى در ذهن انسان ایجاد مى کند، افقى را باز مى کند که باعث مى شود انسان مواظبت هاى جدّى نسبت به خودش داشته باشد و وظیفه خودش را بهتر تشخیص دهد.
حضرت استاد مطهرى در کتابى که در باره حضرت مهدى (ع) دارند به همین آیه شریفه اشاره مى کند.
این آیه شریفه مى فرماید: اى کسانى که ایمان آورده اید اگر عده اى از شما در پایبندى به اصول و ارزش هاى دینى دچار برگشت و ارتجاع و ارتداد شدند خداوند متعال جانشین مى کند گروه دیگرى از مؤمنین که آنها در مرحله دیندارى و دین باورى بسیار بسیار قوى و خالصانه عمل مى کنند. گروهى که جانشین شما هستند با این خصوصیات هستند که »یفحبّهم و یحبّونه«؛ آنها خداوند متعال را دوست دارند و خداوند متعال هم ایشان را دوست دارند که یک پیوند عاطفى دو طرفه بین این گروه از مؤمنین و خداوند و از طرف خداوند با این افراد وجود دارد. از خصوصیات دیگرى که اینها دارند این است که در برابر مؤمنین انسان هاى متواضع و فروتنى هستند »اذلّة على المؤمنین« که نشان دهنده ارتباط سالم اجتماعى است که بین این گروه مؤمنین وجود دارد. صفت بعدى که خداوند متعال براى این گروه ذکر مى کند مى فرماید: »أعزّة على الکافرین«؛ در برابر بیگانگان فکرى و در برابر کسانى که از نظر فکرى انسان هاى سالمى نیستند و در حد کفر و نفاق هستند موضع گیرى سخت دارند و هیچ نرمشى در برابر آنها نشان نمى دهند. صفت بعدى این گروه جانشین این است که »یجاهدون فى سبیل الله«؛ در مسیر خداوند متعال از خودشان و از مال خودشان مایه مى گذارند. اینها روحیه جهادى و یا به عبارتى روحیه بسیجى دارند و در مسیر خدا از همه موجودى هاى خودشان سعى مى کنند که مصرف کنند. و باز صفت دیگر »و لایخافون لومة لائم«؛ این چنین افرادى که جانشین گروه مرتد هستند کسانى هستند که از سرزنش سرزنش کنندگان و ملامت ها، از هر سویى که باشد ترس و ابایى ندارند و در برابر جنگ روانى که از طرف دشمن به آنها اعمال مى شود مقاومت دارند. بعد نهایتاً خداوند متعال مى فرماید : »ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء«؛ این گروه جانشین با این خصوصیات کسانى هستند که شامل فضل خداوند متعال هستند و بعد مى فرماید: »والله واسع علیم«.
از این آیه استفاده مى شود که در آخرالزمان دو گروه مقابل هم قرار مى گیرند: عده اى گرفتار فساد و فتنه دوره آخرالزمان و دچار مشکلات مى شوند و به عبارتى میکروب هایى که در آخرالزمان وجود دارند در روح آنها نفوذ مى کند و دین آنها را دچار مشکل مى کند و در نقطه مقابل دقیقاً در همان زمان گروه دیگرى وجود دارند که آنها در برابر این حوادث و این آفات اجتماعى و یا دینى مقاومت و صبورى مى کنند، پایمردى از خودشان نشان مى دهند و آنها مى توانند از زمینه سازان فرج آقا و مولا امام زمان (ع) باشند. بد نیست این مطلب را خدمتتان عرض کنم به عنوان مژده، مژده اى که شاید براى آنها که معتقد به حرکت در مسیر امام زمان (ع) هستند، بشارت بسیار زیبایى باشد و نقطه حرکتى باشد براى اینکه هر چه بیشتر ما در مسیر امام زمان (ع) و ترویج فرهنگ اهل بیت (ع) تلاش بیشترى کنیم .
ذیل همین آیه شریفه روایتى است که در چند تفسیر؛ از جمله در تفسیر المیزان و مجمع البیان هم نقل شده است. در این روایت آمده است که وقتى این آیه نازل مى شود سؤال مى شود از پیامبر اکرم (ص) که این گروه جانشین چه کسانى هستند؟ در یک روایت بسیار کوتاه و زیبا که براى همه ایرانیان مؤمن مى تواند این مژده خیر و بشارتى باشد آمده است: پیامبر اکرم (ص) دستشان را بر شانه سلمان زدند و فرمودند »من هولاء«؛ این گروه جانشینى که کاملاً معتقد و جدى وارد میدان دین مى شوند و آن آسیب هاى دوره آخرالزمان کمتر مى تواند در آنها نفوذ کند از ایرانیانى هستند که معتقد و پا برجا هستند و آنها مى توانند مروج و مؤید دین در آن مقطعع زمانى باشند.
این شاید خودش جاى بحث مفصل داشته باشد که ما مى توانیم این آیات و روایات را در کنار هم بگذاریم و شوق دیندارى بیشتر و روح فداکارى بیشتر در مسیر دین را در جوان هایمان که استعداد دیندارى بالاتر و بهترى دارند احیاء کنیم. که این به صورت جداگانه مى تواند مورد بحث قرار بگیرد. فقط به عنوان یک مژده خواستم خدمتتان عرض بکنم که در بعضى از روایات، این گروه جانشین از نسل سلمان فارسى هستند و یا به عبارتى صحیح تر که امام صادق (ع) فرمودند: »به سلمان، سلمان فارسى نگویید، سلمان محمدى (ص)بگویید« و اینها از تبار سلمان محمدى (ص) هستند.
به هر حال این آیه شریفه خبر مى دهد از اینکه در یک قطعه اى از زمان گروهى از امت اسلامى دچار ارتداد و برگشت از ارزش ها مى شوند و در زندگى هر یک از آنها یکى از آفت ها و میکروب هاى خاص از نظر اقتصادى، سیاسى، اعتقادى و اخلاقى وارد مى شود. گروهى در نقطه مقابل آنها با خصلت هایى که در آیه شریفه ذکر شده وارد مى شوند و پرچم دفاع از دین را بر دوش مى کشند. دقیقاً وقتى که به روایات رجوع کنیم ما در علائم آخرالزمان مى توانیم نشانه هاى دو گروه را یک یک پیدا کنیم. این گروهى که از اعوان، انصار و یاران حضرت مهدى (ع) هستند چند خصوصیتشان در آیه شریفه بیان شده است. آنها کسانى هستند که خدا را دوست دارند و خدا هم آنها را دوست دارد. کسانى هستند که در برابر مؤمنین فروتنند در برابر کافرین سربلند و عزیز زندگى مى کنند. کسانى هستند که اهل جهاد هستند و نهایتاً کسانى نیستند که با جنگ روانى از میدان بیرون بروند. این چند خصوصیتى که در آیه شریفه ذکر مى کند. امّا، کسانى که حقیقتاً پیرو اهل بیت (ع) باشند نشانه هاى دیگرى هم دارند که در روایات به شکل تفصیلى توضیح داده شده است. در مورد گروهى هم که دچار ارتداد مى شوند در روایات نشانه هاى زیادى از ایشان مى بینیم که مى توانیم با مطالعه روایات به خصوصیت اخلاقى و نشانه هاى تفصیلى این گروه پى ببریم.
مراد ما از بحث آسیب شناسى دوره آخرالزمان این است که ما بیاییم آن افرادى را که در آخرالزمان دچار ارتداد از ارزش ها مى شوند به تفصیل طبقه بندى کرده و به خصوصیات آنها پى ببریم.
در روایات بر این مطلب تأکید شده که آن آسیب ها و آفت هایى را که در آخرالزمان وجود دارد بشناسید؛ زیرا اگر آنها را نشناسید ممکن است دامن شما را هم بگیرد. لذا اگر ما چنین مطالعه تفصیلى داشته باشیم مى توانیم جایگاه خودمان را مشخص کنیم که: آیا ما از کسانى هستیم که نشانه هاى ارتداد از ارزش ها در زندگى آنها آشکار است یا از کسانى هستیم که جانشین این گروه مرتد مى توانیم باشیم ؟
بنابراین بحث از مقابله دو گروه در آخرالزمان، که در روایات به آن اشاره شده، از آن رو بر ما لازم است که ما جایگاه خودمان را و وظیفه خودمان را به شکل روشن در این اتفاقات و وقایعى که ممکن است به شکلى در جوامع اسلامى اتفاق بیفتد یا در حال اتفاق باشد، بدانیم و بتوانیم خودمان را در برابر اتفاق هاى ناگوارش مصونیت ببخشیم و ان شاء الله از کسانى باشیم که جزء سربازان و نوکران آقا امام زمان (ع) قرار دارند.
در بررسى آیات و روایات مربوط به آخر الزمان مى توان تقسیم بندى ها و طبقه بندى هاى متفاوتى ارایه کرد. یک تقسیم بندى این است که ما بر اساس گروه ها و افراد مختلفى که در آخرالزمان دچار آسیب و آفت مى شوند به بررسى روایات بپردازیم؛ یعنى وضعیت زنان، مردان، جوانان و... را در آخر الزمان به تفکیک مورد بررسى قرار دهیم. تقسیم بندى دیگر این است که بر اساس آفت ها و آسیب هاى مختلفى که گریبان گیر جوامع اسلامى مى شود، یعنى آفت هاى اعتقادى، اقتصادى، اخلاقى و... به بررسى روایات بپردازیم. ان شاء الله در قسمت بعدى مقاله در مورد ویژگى هاى منفى مردان و زنان آخرالزمان بیشتر سخن خواهیم گفت.
... ادامه دارد


ّف پى نوشت :
× این مقاله متن سخنرانى حجة الاسلام و المسلمین مهدى نیلى پور است که پس از اصلاح و ویرایش تقدیم خواننندگان عزیز موعود مى شود.
1. سوره مائده، آیه 54.